Onun liderliği, ülkesinin bağımsızlığını pekiştirmesi, devlet kurumlarını sağlam temellere oturtması ve ulusal birliği güçlendirmesi açısından örnek teşkil eder. Haydar Aliyev’in yönetim anlayışı hem karizmatik ve dönüşümcü liderlik teorileriyle, hem de ulusal değerlere dayalı önderlik felsefesiyle açıklanabilir. Haydar Aliyev’in liderliğini belirleyen temel niteliklerden biri vizyon sahibi olmasıdır. O, Azerbaycan’ın geleceğini yalnızca kısa vadeli hedeflere değil, uzun soluklu bir stratejik planla şekillendirmiştir. Ayrıca, onun karizmatik kişiliği halkla arasında güçlü bir bağ kurulmasını sağlamıştır. Etkileyici hitabeti, sakinliği ve güven veren duruşu sayesinde Azerbaycan halkı üzerinde derin bir etki bırakmıştır. Karizması, otoriteden değil, bilgelikten, kararlılıktan ve halkına duyduğu sevgiden kaynaklanmıştır.
Haydar Aliyev aynı zamanda dönüşümcü bir liderdir. Sovyetler Birliğinin dağılmasından sonra Azerbaycan’ın yaşadığı siyasi kargaşa ortamını, güçlü bir yönetim anlayışıyla istikrara dönüştürmüştür. Toplumsal değerleri modern devlet yapısıyla birleştirerek ülkesine yeni bir yön kazandırmıştır.
AZERBAYCAN YAKIN TARİHİNE BAKIŞ:
AZERBAYCAN Doğu Anadolu ile Hazar Denizi arasında bir bölgedir. Ahalisinin ezici çoğunluğu Türk’tür. Azerbaycan 1828 Türkmen çay Anlaşması ile kuzey ve güney olmak üzere ikiye ayrılır. Aras Irmağı bu iki Azerbaycan arasında sınır kabul edilir.[ Yeni Hayat Ansiklopedisi cilt 1]Dil, tarih ve kültür itibariyle bir bütün olan bu tarihi ülkenin, kuzey kısmı 1917’de Çarlık Rusyası’nın çöküşü üzerine, bağımsızlığını ilan etti.28 Mayıs 1918 yılından 27 Nisan 1920 ye kadar hür yaşadı. İran Azerbaycan’ı ise hep İran tarihinin akışına bağlı kaldı. Kızıl ordunun ülkeyi işgal edip Sovyetler birliğine bağladığı güne kadar (27 1920) Azerbaycan Cumhuriyetinin Müsavat partisi iktidarda kaldı. Sovyet Azerbaycan’ı 1936’da federal bir cumhuriyet oldu.[ Meydan Larousse cilt 1]Sovyetler döneminde Azerbaycan önemli değişiklikler geçirdi. Ülkenin ekonomisi, genel Sovyet sistemine entegre edildi ve sanayileşme süreci başladı, petrol ve gaz endüstrisinin gelişimi sağlandı. Stalin’in baskıcı politikaları, kitle tutuklamaları ve deportasyonları Azerbaycan’ı da etkiledi. Birçok entelektüel ve siyasi figür yok edildi, bu da ülkenin kültürel ve bilimsel yaşamı üzerinde olumsuz etkiler yarattı. İkinci Dünya Savaşı (1939-1945) Azerbaycan üzerinde önemli bir etki yarattı. Ülkede savaş için binlerce kadın ve erkek seferber edildi ve bunların birçoğu cephelerde savaştı.1988’de Dağlık Karabağ’da Ermeniler ve Azerbaycanlılar arasında çatışma patlak verdi. Sovyet iktidarına karşı kitlesel protestolar ve bağımsızlık talep eden gösteriler ülke genelinde gerçekleştirildi.[ https://globalhistory.org/azerbaydjan
] Azerbaycanlılar ,70 yıl Sovyet yönetimi altında yaşasalar da bir zamanlar Doğunun ilk demokratik cumhuriyeti kabul edilen, ırk, din, mezhep ve cinsiyet farkı gözetmeksizin tüm yurttaşlara eşit haklar tanıyan devlete sahip olduklarını unutmadı. Sovyet ordusunun 20 Ocak 1990’da Bakü ve diğer illerde kadın ve çocuk ayırmadan yaptığı katliam, Azerbaycan halkının Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB) yönetimine olan güvenini tamamen sarsarak ülkenin bağımsızlığına giden süreci hızlandırdı.[ www.aa.com.tr/tr/ Azerbaycan-bağimsizliğini-yeniden-kazanmanin-34-yilini-kutluyor]
20 YANVAR 1990 (KANLI OCAK)
Eski Sovyetler Birliği Başkanı Mihail Gorbaçov, Rus İmparatorluğunu kurtarmanın yolunu bağımsızlık mücadelesi veren Cumhuriyetlere gözdağı vermekten geçtiğini düşünmekteydi. Fakat Azerbaycan Türkleri artık mücadelesini ölümle, kanla ’da olsa gerçekleştirme çabası içerisindeydi. Sokaklar ve caddeler yüzbinlerce göstericiyle dolmuştu. O zamanki adıyla Lenin Meydanında toplanan binlerce Azerbaycan Türk’ü tek yürek olup “Azadlıg” diye bağırmıştır. Mücadelenin liderliğini Merhum Cumhurbaşkanı Ebulfeyz Elçibey önderliğindeki Azerbaycan Halk Cephesi yapmaktaydı 17 Ocak’ta Bakü’de bir milyonun üzerinde kişinin toplandığı bir miting düzenlenerek “gasp edilmek “istenen hakların istikrarını, ülke düzenini bozanların cezalandırılmalarını, devletin otoritesini kullanarak asayişi temin etmesini istemişti. Nitekim 19 Ocak tarihine kadar meydanı boşaltmayan halkın karalılığı 19 ocakta doruk noktasına ulaşmıştır. [ https://21yyte.org/azerbaycan/bakuda/ kanlayazılan-tarih-20-ocak1990/7385].Bu gelişmeler üzerine, bağımsızlık mücadelesinin diğer cumhuriyetleri ’de harekete geçireceğinden korkan SSCB’nin Azerbaycan’daki denetimini kaybetmesi ihtimali belirince son çare olarak SSCB Yüksek Prezidyumu 20 Ocak’ta “Bakü Kentinde Olağanüstü Hal İlan Etme” kararı almıştır. 19 Ocak 1990, saat 19.27de Azerbaycan Devlet Televizyonu SSCB KGB’si tarafından bombalanmış ve Azerbaycan halkı o gün Moskova yönetimi tarafından ilan edilmiş olan olağanüstü halden habersiz bırakılmıştı. 1990’da 19 Ocağa bağlayan gece Mihail Gorbaçov’un Bakü’de yaşayan Rusların ve Ermenilerin can güvenliğini bahane ederek özgürlük, adalet, eşitlik talebini yükselten silahsız, ellerinde kendilerini savunacak hiçbir şey bulunmayan savunmasız halkın üzerine ateş açması talimatıyla, Kızıl Orduya bağlı 35 bin kişilik bir güçle üç ayrı noktadan Azerbaycan’ın başkenti Bakü’ye giren Rus tankları misli görülmeyen kanlı bir katliam gerçekleştirmişti.[ A.g.y] 1990 yılında Bakü’de işlenen kanlı 20 Ocak olaylarının 27.yıl dönümünde Azerbaycan’ın ilk Cumhurbaşkanı Ayaz Muttalibov Modern.az internet sitesine verdiği röportajda; kendisine yöneltilen; 20 Ocak olaylarını önlemenin bir yolu var mıydı, yoksa başka bir şekilde önlemek mümkün müydü ,sorulan soruya ,cevaben, şunları söylemişti :
“Evet, Bakanlar Kurulu Başkanıydım. Yaptığım şey siyasi değildi. Ben sadece ülkenin ekonomik sorunlarıyla ilgilenirdim. Tüm çabamı Ermenistan’dan kovulan ve Azerbaycan’a gelen mülteciler için harcadım. Radikal muhalefet Bakü garnizonunun önündekileri, dağıtmış olsaydı 20 Ocak olmazdı !..Ancak tam tersi bir süreç yaşanacaktı. Kışlalara silahsız insanlar gönderdiler. Aynı şey Merkez Komitesi içinde geçerliydi. Adil olmak gerekirse, kan sebepsiz yere döküldü. Ülke Moskova’dan gelen Primakov liderliğindeki üst düzey yetkililer tarafından yönetiliyordu !..”
Ayaz Muttalibov Sovyetler Birliğine bağlılığını koruyan ve zaman zaman Moskova yanlısı politikalar izleyen liderlerden biri olarak öne çıktı.1990 Ocak ayında Sovyet ordusunun müdahalesi sırasında devlet başkanı değildi ama o tarihlerde hükümetin başında bulunuyordu. Bu olaylardan sonra toplumda artan muhalefet baskısıyla 1992’de Cumhurbaşkanlığından ayrılmak zorunda kaldı.20 Ocak olayları Azerbaycan’ın bağımsızlık yolunda kanla ödenen bedellerin bir göstergesidir. Ayaz Muttalibov dönemi, Azerbaycan’ın Sovyetler Birliğinden ayrılış sürecinde yaşanan karmaşık siyasi gelişmeler ve halk hareketlerinin etkisini anlamak için önemlidir.[ Wikipedia,Ayaz Muttalibov]
Azerbaycan, Sovyetler Birliğinin dağılmasının ardından 1991 yılında bağımsızlığını kazanmıştır. Ancak 1992’de Dağlık Karabağ’daki çatışmalar ve Hocalı Katliamı sonrası dönemin ilk Cumhurbaşkanı Ayaz Muttalibov istifa etmek zorunda kaldı. Mayıs 1992’de Rusya’ya kaçtı. Ülkede siyasi karışıklık yaşanmış ardından Azerbaycan Halk Cephesinin lideri Ebülfez Elçibey 1992’de Cumhurbaşkanı seçilmiş, Sovyet ordusunun ülkeden çekilmesini sağlamış ve milli orduyu oluşturma yönünde adımlar atılmıştır. İç karışıklıklar ve Karabağ’da zorluklar nedeniyle Elçibey yönetimi 1993’te sona ermiş, yerine Haydar Aliyev geçmiştir.[ Wikipedia Azerbaycan]
Azerbaycan halkı, bağımsızlıktan sonra iç savaş tehlikesi yaşayan, Ermenistan’la savaş durumunda olan ve ekonomik krizlerle mücadele eden ülkenin başına geçerek kurtarıcı rolü üstlenen Haydar Aliyev’i saygı ve minnetle anıyor. Haydar Aliyev’in hatırası hem Sovyetler hem de bağımsızlık döneminde ömrünü adadığı Azerbaycan halkının kendisine verdiği ulusal lider anlamındaki “Umummilli Lider” unvanıyla yaşatılıyor. Seçkin siyaset ve devlet adamı, halkın kayıtsız şartsız lideri olarak bilinen Haydar Aliyev hayatta iken canlı efsaneye dönüştü. Dünya Azerbaycanlılarının bu milli liderinin herkesi hayran bırakacak siyasi faaliyeti gerek ülke gerekse dünya basınında geniş yankı buldu. Azerbaycan halkı ulusal devlet düzeninin çökme tehlikesi ile yüzleştiği ve çok zor günler yaşadığı bir dönemde,1993’te ısrarla mevcut yönetimin değiştirilmesini talep etti ve o zamandan itibaren kaderini Haydar Aliyev’in ellerine teslim etti. Halkın sıkıntılı günlerinde onun ısrarlı davetini kabul eden Haydar Aliyev, Azerbaycan’da yeniden siyaset sahnesine döndü. Haydar Aliyev’in bu dönüşünü halk büyük umut ve sevinçle karşıladı. Aynı gün Azerbaycan’ın tarihine Milli Kurtuluş günü olarak geçti.[ https://www.trthaber.com/haber/dunya/azrbaycan-milli-lideri-haydar-aliyev-89329]
Azerbaycan’ın milli lideri Haydar Alirıza oğlu Aliyev 1923 yılı 10 Mayıs’ta Azerbaycan’ın Nahçıvan şehrinde doğdu.1939 yılında Nahçıvan Pedagoji Teknik okulunu bitirdikten sonra Azerbaycan Sanayi Enstitüsünde (şimdiki Devlet Petrol Akademisi) mimarlık eğitimi almıştır. II. Dünya savaşının başlaması ile ilgili olarak eğitimi yarım kalmıştır. Haydar Aliyev 1941 yılında Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti Halk İçişleri Komiserliğinde ve Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti Halk Komiserleri Meclisinde Şube Müdürü olarak görev yaptıktan sonra 1944 yılında devlet güvenlik teşkilatına gönderildi. O Leningrad (şimdiki Snt. Petersburg) şehrinde yüksek özel eğitim gördü, 1957 yılında Azerbaycan Devlet Üniversitesinin tarih bölümünü bitirdi. Haydar .Aliyev 1964 yılında Azerbaycan SSCB Bakanlar Kurulu, Devlet Güvenlik komitesinde başkan yardımcısı ,1967 yılından itibaren ise başkan olarak görev yaptı. Tümgeneralliğe kadar yükseldi. Azerbaycan Komünist Partisi Merkez komitesinin 1969 Temmuz prezidyumunda H. Aliyev Azerbaycan Komünist Partisi Merkez Komitesi Birinci Sekreteri seçildi.[ https://www.azerbaijans.com/content_842_tr.html]22 Kasım 1982’de Andrapov, Aliyevi Sovyet Politbüro’nun asil üyeliğine terfi ettirdi ve onu SSCB Bakanlar Kurulunun ulaşım ve sosyal hizmetlerden sorumlu Birinci Başkan Yardımcılığı görevine atadı. Böylece Aliyev, bir Azerbaycanlının Sovyetler Birliğinde ulaştığı en yüksek makama ulaştı. 13 yıl aradan sonra ,1982 yılının aralık ayında Sovyet İttifakı Komünist Partisi Merkezi Komitesi Siyasi Bürosunun üyesi seçilmiş, SSCB Bakanlar Kurulu başkanının birinci yardımcısı vazifesine yükseltilmiş ve SSCB’nin rehberlerinden biri olmuştur. Haydar Aliyev yirmi yıl süresince SSCB milletvekili olmuş,5 yıl SSCB Bakanlar Kurulu Başkan Yardımcılığı yapmıştır. Haydar Aliyev,1987 yılında Mihail Gorbaçov tarafından Başbakan Birinci Yardımcılığı görevinden ve Politbürodaki görevinden alındı. Aliyev 1987 yılından 1990 yılına kadar Moskova’da kaldı. Bu sırada Kalp krizi geçirdi.[ https://tr.wikipedia.org/w?title=Haydar_
Haydar Aliyev 20 Ocak 1990’da SSCB’nin Bakü’de yaptığı kanlı baskın ile ilgili olarak ertesi gün Azerbaycan’ın Moskova’daki konsolosluğunda beyanatla karşı çıkarak, Azerbaycan halkına karşı işlenmiş cinayetin teşkilatçılarının ve faillerinin cezalandırılmasını talep etmiştir. O, SSCB’nin dağıldığını görerek 1991 Temmuz ayında Sovyetler Birliği Komünist Partisini terk etmiştir.[ https://tr.wikipedia.org/w?title=Haydar _Aliyev&oldid=36177033]
1990 yılı Temmuz’unda Azerbaycan’a dönen Haydar Aliyev önceleri Bakü’de, daha sonra Nahçıvan’da yaşadı, aynı yıl Azerbaycan Yüksek Sovyet’i milletvekilliğine seçildi. 1991-1993 yılları arasında Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti Yüksek Meclisinin Başkanı, Azerbaycan Cumhuriyeti Yüksek Sovyet’inin Başkanı görevlerini yürüttü.1992 senesinde Yeni Azerbaycan Partisinin Nahçıvan’da yapılan kuruluş kongresinde Haydar Aliyev parti başkanı seçildi.1993’te Mayıs-Haziran aylarında hükümet krizinin iyice derinleşmesi nedeniyle ülkede iç savaşın çıkması ve bağımsızlığın kaybedilmesi tehlikesi üzerine Azerbaycan halkı, Haydar Aliyev’in yönetime getirilmesi isteği ile ayaklandı. Dönemin Azerbaycan yöneticileri Haydar Aliyev’i resmi olarak Bakü’ye davet etmek zorunda kaldılar. 1993’te Haydar Aliyev, Azerbaycan Yüksek Sovyet’inin Başkanı seçildi.24 Temmuz’da ise Milli Meclisin kararı doğrultusunda Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Vekili görevine getirildi. 3 Ekim 1993’te yapılan genel seçimlerin sonucunda Haydar Aliyev, Azerbaycan Cumhuriyetinin Cumhurbaşkanı seçildi. 11 Ekim 1998’de halkın etkin katılımıyla yapılan seçimlerde Haydar Aliyev, oyların yüzde 76.1’ini kazanarak bir kez daha Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı seçildi.15 Ekim 2003’te yapılan Devlet Başkanlığı seçimlerinde aday gösterilmesini kabul eden Haydar Aliyev, sağlık sorunları nedeniyle seçimlere katılmaktan vazgeçti.[ https://www.trthaber.com/haber/dunya/azerbaycan-milli-lideri-haydar-aliyev-89329] Haydar Aliyev 2003 yılı Aralık ayının 12.günü tedavi gördüğü ABD’nin Cleveland Hastanesinde vefat etmiş, Bakü’deki Fahri Hiyabanda defnedilmiştir.[ https://www.azerbaijand.com/content_842_tr.html]
SONUÇTA;
Azerbaycan Cumhuriyetinin modern tarihinin en önemli siyasi figürlerinden biri olan Haydar Aliyev (1923-2003), yalnızca bir devlet başkanı değil, aynı zamanda ulusunun yeniden yapılanma sürecine yön veren karizmatik bir lider ve birleştirici bir önder olarak değerlendirilir. Aliyev’in siyasi yaşamı, hem Sovyetler Birliği dönemindeki yönetim deneyimiyle hem de bağımsız Azerbaycan’ın inşasındaki rolüyle iki farklı birbirini tamamlayan dönemi kapsamaktadır. Haydar Aliyev’in liderliğinin temelinde vizyoner, karizmatik ve stratejik nitelikler bulunmaktadır. Aliyev, ülkesinin geleceğini yalnızca kısa vadeli siyasi hedeflerle değil, uzun vadeli bir kalkınma planı ve uluslararası denge politikasıyla biçimlendirmiştir.1994 yılında imzalanan Asrın Anlaşması adlı petrol sözleşmesi, onun stratejik liderliğinin en somut örneklerinden biridir. Bu anlaşmayla Azerbaycan, dünya enerji sistemine entegre olmuş ve ekonomik bağımsızlığını pekiştirmiştir.
Haydar Aliyev’in liderliği aynı zamanda karizmatik liderlik kuramı ile de örtüşmektedir. Karizmatik liderler, kişisel özellikleriyle çevrelerini etkileyen, güven ve sadakat uyandıran kişilerdir. Haydar Aliyev, sakinliği, bilgelik vurgusu ve etkileyici hitabetiyle halk üzerinde güçlü bir duygusal etki yaratmıştır. Bu karizma, onun politik gücünü pekiştirirken aynı zamanda toplumsal birleştiricilik işlevi görmüştür. Diğer yandan Aliyev’in liderliği, dönüşümcü (transformational) liderlik modeliyle de açıklanabilir. Bu modele göre lider, izleyicilerinin inanç ve değerlerini dönüştürerek onları yeni bir vizyona yönlendirir. Haydar Aliyev, Sovyet sonrası dönemin karmaşık koşullarında Azerbaycan’ı yeniden yapılandırmış halkına “bağımsız, güçlü ve modern bir devlet “ideali sunmuştur.
Haydar Aliyev’in önderliği, özellikle kriz dönemlerinde gösterdiği dirayet ve rehberlik ile belirginleşmiştir.1993 yılında ülke iç karışıklık içindeyken göreve dönerek istikrarı sağlamış ve toplumun güvenini yeniden tesis etmiştir. Bu yönüyle, önderlik kavramının “fiilen yol gösterme” ve “örnek olma” unsurlarını güçlü biçimde temsil etmiştir. Haydar Aliyev’in önderlik anlayışı, toplumsal birlik ve dayanışma kavramları üzerine kuruludur.” Bizim gücümüz birliğimizdedir” sözü, onun hem yönetim anlayışını hem de halkla kurduğu duygusal bağı özetler. Halkın ortak kimliğini güçlendirmiş, ulusal değerlere sahip çıkmayı bir devlet politikası haline getirmiştir. Ayrıca Haydar Aliyev, kurumsallaşma ve disiplin ilkelerine büyük önem vermiştir. Ona göre güçlü bir liderlik ancak kalıcı devlet kurumlarıyla mümkündür. Bu doğrultuda, bağımsızlık sonrası dönemde idari yapıyı yeniden düzenlemiş, hukuk devleti anlayışını güçlendirmiştir. Bu çabalar, onun rasyonel ve yapıcı önderlik yönünü yansıtır. Haydar Aliyev’in liderlik modeli, klasik liderlik teorilerinden karizmatik dönüşümcü ve stratejik yaklaşımların bir sentezini oluşturur. Lider olarak, vizyonu, diplomatik zekâsı ve stratejik planlama yeteneğiyle Azerbaycan’ı modern bir devlete dönüştürmüştür, Önder olarak, halkına güven veren, krizlerde öncülük eden ve ulusal kimliği güçlendirerek bir rehber rolü üstlenmiştir. Haydar Aliyev’in liderlik vizyonu, birlik, disiplin, kararlılık ve denge, bugünde Azerbaycan devlet yönetiminin temelinde yer almaktadır. Dolayısıyla Haydar Aliyev, tarihsel anlamda devlet kurucu önder, teorik anlamda ise dönüştürücü ve karizmatik lider kimliğiyle hem halkının hem de çağdaş liderlik literatürünün saygısını kazanmıştır.
KAYNAKÇA
Meydan Larousse (Cilt 1). (1990). İstanbul: Meydan Yayınevi.
Yeni Hayat Ansiklopedisi (Cilt 1). İstanbul: Doğan Kardeş Yayınları.
ELEKTRONİK KAYNAKÇA
https://www.aa.com.tr/tr/dunya/azerbaycan-bagimsizligini-yeniden-kazanmanin-34-yilini-kutluyor/3720359
https://21yyte.org/azerbaycan/bakude-kanla-yazilan-tarih-20-ocak-1990/7385
https://tr.wikipedia.org/wiki/Ayaz_Mutallibov
https://tr.wikipedia.org/wiki/Azerbaycan
https://www.trthaber.com/haber/dunya/azerbaycan-milli-lideri-haydar-aliyev-891329.html
https://www.azerbaijans.com/content_842_tr.html
https://tr.wikipedia.org/wiki/Haydar_Aliyev