Tarihte Azerbaycan’ın kaderi daima,ya İran’ın ya Osmanlıların,yahutta da son devrede Rus Çarlığının müdahalesine bağlı kalmıştı.Gerçi Bakü,Şirvan,Şeki,Gence gibi feodal hanlıklar yaşamışlardı,fakat bunlara birer devlet hüviyeti atfedilemezdi.Zaten bunlar kendi aralarında, ya şu ya bu tarafa dayanarak daima çarpışmışlardı.Her biri bir devletin er geç himayesini kabul eden birer gölge otorite olarak kalmışlardı.Bu arada,dışarıdan gelen istilacılara karşı dayatışlar da olmuştu.Kökleri daha eskilere uzanmakla beraber,asıl XVIII.yüzyılda başlayan Rus-Kafkas savaşları bilhassa XIX.yüzyılda şiddetlendi.Bu arada örneğin 1805 Ocak ayında Gence’nin Cevat Han tarafından müdafaası,Han’ın ve oğlunun kahramanca şehadetleri,şehametli sahneler arz eder.Fakat Rus ordusunun Batı usulüne göre düzenlenmiş eğitimi,üstün silahları karşısında Gence de bütün Azerbaycan gibi düştü.Hülasa Azerbaycan’ın tarihi olarak kaldı.Hanlıklar çökünce de,sömürgelik hayatı başladı.Mezhep ayrılığı,mezhep davaları ise,halk içinde bir milli ruhun doğmasını daima önlemişti.
1905 Rus-Japon harbinden sonra ve Ruslar’ın bu harpteki yenilgisiyle Rusya topluluğuna dahil milletler arasında başlayan milli hareketler,Azerbaycan’da da kendini göstermişti.Hatta bir aralık Ermeniler ve Türkler arasında genişçe ölçüde milli kavgalar bile olmuştu.Fakat bu hareketler,aydın sayısının azlığı ve milli hareketin yeniliği dolayısıyla milletin geniş kütlelerini içine alamadı.Zamanla milli mücadele ,dar manada bir mektep ve maarif hareketinden,yahut da şiir,edebiyat ve tiyatro sahasında(bilhassa tiyatroda)bir gelişmeden ,ibaret kaldı
Türkçe,yalnız bir halk dili olarak kalmıştı.Bu dilin ,aydınların edebiyat,tiyatro sahasındaki gayretlerine rağmen,grameri yazılamamış,kaideleri de işlenmemişti.Hatta tabii kaideler de halk arasında yayılmış olan Rusça’nın tesiri altında bozulmuştu.
Böylece genç Azerbaycanlılar,ilk milli devleti,adeta gayri milli bir zemin üstünde kuruyorlardı.Bu devlet,her şeyden önce,,kendine mili bir temel yaratmak zorundaydı.Bunun için de yeni bir milli ruh,istiklal ve hakimiyet gururu,bayrak fikri,askerlik ve savaş duygusu,vatan anlayışı ve bu vatanın sınırlarını korumak aşkı lazımdı.Bu halk kalabalığın artık bir cemaat yaşayışından çıkarıp,bir millet zihniyet ve yaşayışına götürecek her şey böyle bir zemin üstünde gelişebilirdi.Hülasa Azerbaycan aydınları ağır,çetin bir dava karşısındaydılar…
TÜRK DÜNYASININ TANINMAYAN SİMASI :
Çağdaş Türk Tarihinin en önemli simalarından birisi Neriman Nerimanov’dur.Adını duymuş olanlar da,kendisini doğru dürüst tanımamışlardır.Nerimanov Kafkasya’nın yeniden yapılandırılmasında büyük sorumluluk üstlenmiştir.Nerimanov iki yanlı çarpıtmaların kurbanı olmuştur.Kimi onu milliyetçilikle suçlamış,milliyetçiler ise onu Moskova yanlısı bir Bolşevik olarak görmüşlerdir.Nerimanov’un Azerbaycan Cumhuriyetinin kuruluşunda,Türkiye ile Azerbaycan arasında oynadığı yaşamsal rol iki tarafın tarihçileri tarafından da görmezden gelinmiştir.Kimi Sovyet kaynakları,onu salt bir yazar,bir aydın olarak tanıttılar,oynadığı özgün rolü görmezden geldiler.1925 yılında genç yaşta ölümü,sonraki yıllarda ‘’Sovyet ‘’ ya da diğer bir ifade ile ‘’Stalin’’ tertibi olarak sunuldu.Bu anlatım,Azerbaycan Musavatçıların da,anti –Sovyet Liberallerin de işine geldi.Kafkasya’nın büyük evladının mirası uçuruma atıldı,tarihin derinliklerine gömülmek istendi.
BİLGE KİŞİ :NERİMAN NERİMANOV KİMDİR ?
14 Nisan 1870’de Tiflis’te doğdu.Babası Kerbelayı (Kerbela)Necef,annesi Helime hanımdır. Neriman’ın adını taşıdığı dedesi Neriman Allahverdibey XIX.yy.tüm Transkafkaz’da,tanınan bir müzisyendi.Geleceğin yazarı,ilk tahsilini mollahanede almış,daha sonra ise Rus dilinde eğitim veren ilkokula devam etmişti.1882’de Tranzkafkaz Müellimler Seminariyası (öğretmen okulu) nezdindeki ilkokula dahil olmuş,1885-1886’da öğretmen okulunun hazırlık okulunda okumuş,1890 yılında tahsilini bitirmiştir.Öğretmen okulu yılları Neriman Nerimanov’un çağdaş düşünceli ve kültürlü bir insan olarak yetişmesinde büyük rol oynamıştır.1890-1891 yıllarında,Gürcistan’da Azeri Türkleri’nin yaşadığı Borçalı bölgesinin Kızıhacılı köyünde öğretmen olarak çalışmış,şahidi olduğu olaylar karşısında,ilk eseri olan Nadanlık,dramasını yazmıştır.1891 yılında hızlı bir gelişme dönemine giren Bakü’ye göç eder.Bakü’de orta mektep’te Azeri Türkçesi öğretmeni olarak çalışır.Burada şehrin kültür ve eğitim hayatına oldukça faal şekilde katılmıştır.1894 ‘de Bakü’de ilk Türk okuma salonunu kurmuş’’Şamdan Bey’’1895,’’Nadir Şah’’1899 gibi dram eserlerini,’’Bahadır ve Sona’’1896 romanını yazmıştır.Çalıştığı okulda yabancı öğrenciler için ‘’Türk Dilinin Mühteser(kısa)Grameri’’ kitabını yayınlatmıştı.’’Şamdan Bey’’ piyesinde ahlaki konular ele alındığı halde,’’Nadir Şah’’dramında yazar,tarihe müracaat etmiş,ülkesinde büyük ıslahatlar yapan,kültürün çağdaşlaşmanın peşinde koşan,devlet yönetiminde halkın etkisini ön plana çıkaran bir hükümdar tipi çizmiştir.Böyle bir hükümdar tipini edebiyata ve sahneye getirmekle yazar,kitlelere adil yöneticinin nasıl olduğunu göstermek istemiştir.
Neriman Nerimanov 1902 yılında Odessa’nın ünlü Novorssiysk Üniversitesinin tıp fakültesine girer.Fakültenin en çalışkan öğrencisi olur.Üniversitede yaşanan devrimci olaylar nedeniyle,Nerimanov Bakü’ye dönerek,şehir hastanesinde çalışır.Bu dönem Hayat ve İrşad gazetelerinde yazıları yayınlanır.Bakü’nün sosyal hayatına katılır.Bakü’de 1906 ‘da ‘’Tıp ve İslam ‘’kitabını bitirir ve yayınlar.1906 yılı sonunda Odessa’ya döner,yeniden açılan üniversitede iki yıl daha okuyarak tıp tahsilini bitirir.Bakü’ye döner.
KAFKASYA’DA BİR İLK :HÜMMET PARTİSİ
1905 Devrimi sonrası doğan liberal ortamdan yararlanan Azeri Burjuvazisi anayasal Müslüman bir parti kurdu. Haşim Vezirov,Ahmet Ağaoğlu,Ali Merdan Topçubaşov (Hayat Dergisi Çevresi) yerel özerklik talep ediyorlar,Rusya’dan göçün (Rus göçünün) durdurulmasını istiyorlardı.Hümmet ,Bakü,Lenkeran,Tiflis,Don Havzası,Harkov gibi şehirlerde örgütlenmeye başladı.Çar baskısından kaçan Kafkasyalılar,Anayasa rüzgarlarının estiği İran’a sığınıyorlardı.
1905 Devrimi öncesi Azeri Türkleri, gelişmelere ayak uyduramamışlardı. Petrol gelirleri Ermeni, Gürcü ve diğer milletlere gitmekteydi.
1905 Devriminde Çar’ın yayınladığı bildirge yurttaşlara kimi liberal haklar tanıyınca, Azeri burjuva unsurlar ve aydınlar, bu haklardan yararlanarak Müslüman bir parti kurmanın arayışı içine girdiler. Haşim Vezirov,Ahmet Ağaoğlu,Ali Merdan Topçubaşov yayınladıkları Hayat dergisinde Rusya’dan göçün durmasını istiyor,yerel özerklik taleplerini dile getiriyorlardı.Dönemin Sosyalist düşüncelerinden etkilenen Abbas Kerimzade,Efendiyev,HK Hacinsky ve Mehmet Emin Resulzade gibi aydınlar Rus-Sosyal Demaokrat İşçi Partisi’nin Bakü Örgütü’ne katıldılar.Fakat bir yıl sonra bu örgütten ayrılarak Sosyal Demokrat Müslüman Parti’yi yani Hümmet’i kurmak üzere harekete geçtiler.
Nerimanov 1905 Nisanında Odesa’dan Bakü’ye geldi. Hükümet her türlü gösteriyi yasaklamıştı,ancak halk hareketi gelişiyordu.
Nerimanov ve Meşhedi Azizbekov,Hümmet Partisi’ne katıldıktan sonra,halka okuma yazma öğretme gibi toplumsal-eğitsel çalışmalara,grev ve hükümet karşıtı gösterileri örgütlemeye giriştiler.
15 Mayıs 1905’de Bakü’de Müslüman Öğretmenler I. Kurultayı toplanır. Toplantıya öncülük edenler arasında Hasan Zerdabi bey,Hacı Zeynelabidin Tağıyev,Mahmut Bey Mahmudbeyov,Rehile Hanım Hacıbababeyova,N.Nerimanov ve Nicat Cemiyeti üyeleri katılırlar.Nerimanov öğretmenleri devrimci mücadele içinde yer almaya çağırdı.Azerbaycandaki öğretmenlerin ana dilde Türkçe eğitim vermelerini istedi.Hükümetle arayı bozmak istemeyen liberal aydınlar bu yöndeki taleplere kulak tıkadılar.Kurultay Nerimanov’un arkasında durdu.Hümmet ,Müslüman kitleleri aydınlatmaya yöneldi;hükümet karşıtı grevlere katıldı ama İslam karşıtı tutum almamaya özen gösterdi.
Çar’ın baskısı 1907’de Kafkasya’lı devrimcilerin üzerine çekti.Nerimanov,Efendiyev ve diğerleri tutuklandı.Müslümanların önderlerinden Mehmet Emin Resulzade İran’a sığındı,oradan Türkiye’ye sığındı.
Nerimanov Tiflis’de doktor olarak çalışırken Settar Han ’ın birliklerine silah ve gönüllüler sağlamıştır.Tiflis’teki 4 komünist lider M.Saıkov,Y.Rızayev,M.Mahmud ve G.Akmundov İran’a silah ve gönüllü yolladılar.
Nerimanov o sıralarda İran devrimi ile yakından ilgileniyordu.Sosyal Demokrat Hümmet Partisinin başkanlığını yürütüyor aynı zamanda,İran’da Sosyal Demokrat partiyi kurma işinde Haydar Emoğlu ve Ali Mosyo’ya yardım ediyordu.İran Sosyal Demokrat partisinin kurucuları arasında petrol işçileri de bulunuyordu.
Bolşevik partisi 6.Kongresi(1919) Hümmet’i Müslümanlar arasında örgütlü ilk sosyal demokrat örgüt saymıştır.Hümmet gurubu tarafından çıkartılan Molla Nasruddin dergisi,İran’da Kaçar Hanedanına karşı mücadelenin örgütlenmesinde büyük rol oynamıştır.
BAKÜ KOMÜNÜ 1918
Nerimanov 1918 Martında Bakü Kent Sovyetine halk komiseri tayin edilir.Bolşevikler Kafkas Cumhuriyetlerinin bağımsızlık ilan etmelerini Sovyet davasına ihanet kabul ettiler.Duma’yı dağıttıktan sonra,yerine Bakü Komünü (İşçi - Köylü ve Aydınların önderliğinde) kurulur. Bolşevikler 25 Kasım 1918’de kendi hükümetlerini kurmaya karar verdiler.
1918 yılında Bolşevik Devrimini sonrasında ortaya çıkan otorite boşluğunda M.Emin Resulzade 28 Mayıs 1918 ‘de Azerbaycan’ın bağımsızlığını ilan etmiş,ardından Azerbaycan Milli Konseyi’nin başkanı olmuştu.
30 Ekim 1918’de imzalanan Mondros Mütarekesi’ne göre Osmanlı Devleti’nin savaştan önceki sınırlarına çekilmesi gerektiğinden Kafkas İslam Ordusu 16 Kasım’da Bakü’yü terk etti.Türk ordusunun Azerbaycan’dan çekilmesi 15 Aralık 1918’de tamamlandı.
Türk ordusunun Bakü’yü terk etmesinden sonra Bolşevikler yeniden örgütlendiler.1918 Aralığında bir geçici büro kurdular.
Kafkasya’yı işgal eden İngiliz Generali W.Thompson ‘unun birlikleri Bakü Petrol bölgesini ele geçirdi.İngilizler Ağustos Eylül 1919’da Kafkasya’dan kıuvvetlerini çektiler.Yalnızca Batum’da birtakım birlikler kaldı.
Mart 1920 sonlarında kuzeyden gelen Kızılordu birliklerinin yaptığı basınç üzerine Hümmet Partisi Komünist Partisine katıldı.Kızılordu birlikleri 1 Nisan 1920’de Bakü’nün kuzeyinde toplandılar.Musavat Hükümetinin istifa ettiğini ve yerini komünistlere bıraktığını öğrenen Nerimanov,Lenin’in talimatı ile 20 Nisan 1920’de Baküye gitti.Musavat iktidarı yıkıldı,siyasal otorite Nerimanov’un başını çektiği Azerbaycan Geçici Askeri Devrim Komitesi’nin eline geçti.(Azrevkom). Mikhail Tukaçevsky Kızılordu’ya 21 Nisan’da saldırıya geçme emrini verdi.Bakü’ye gizlice sızan Kızıllar içeride ayaklanma başlattılar.Sovyet Kızılordu’su 27 Nisan 1920’de Azerbaycan topraklarını işgale başladılar.İşgal sonrası tutuklanarak hapse atılan Mehmed Emin Resulzade idam cezasına çarptırılır.1922 yılında Josef Stalinin isteği ile cezası ,idamdan,sürgüne çevrilir.
Azerbaycan Devrimci Asker Komitesi-Azerkom-bir gün önce Astrahan’dan gelen Nerimanov başkanlığında toplandı.Kızılordu Bakü’ye ilerlediği sırada Azerbaycan Komünist Partisi bir bildiri yayımlıyarak Musavat İktidarının yıkıldığını,yetkilerin Nerimanov başkanlığındaki Azerbaycan Geçici Askeri Komitesine geçtiğini ilan etti.28 Nisan 1920’de Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti ilan edildi.
Azerbaycan SSC’nin kurulmasının ardından,geçmişte kalan sorunlar üzerinde tarafları uzlaştırmak,yaraları sarmak ve barış anlaşmaları yapmak büyük ve çok sabırlı bir çabayı gerektiriyordu.Nerimanov bir yandan bu sorunları çözmeye,yaraları sarmaya çalışırken öte yandan ülkesinin Nahçivan’da ,Dağlık Karabağ’da ve öteki yerlere de hakkını vermeye çalışıyordu.Özellikle Moskova’ya kayıtsız şartsız bağlılık içinde olan Karayev-Hüseyinov gurubunun Karabağın Ermenilere verilmesi konusundaki sert muhalefeti ile karşılaşır ve onlara gereken cevabı verir.
Ermenilerin 1920 Sonbaharından itibaren Batılıların kendilerine yardım edemeyeceklerini saptamaları üzerine Rusya ile yakınlaşma siyaseti gütmeye başlarlar.Barış/hak arayışını bu çerçevede sürdüren Dr. Nerimanov bir yandan sahip olduğu evrensel değerlere sıkı sıkıya bağlı kalırken,öte yandan kendi milletinin hakkını kararlılıkla savunduğu,bir çok eski mücadele arkadaşının yalpaladığı koşullarda hak bildiği yoldan ısrarla yürüdüğünü vurgulamak gerekir.
1922’ye kadar Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Başkanlığını sürdüren Nerimanov,1922’de Transkafkasya Sovyet Cumhuriyeti’nin kurulması çalışmalarına önderlik eder. Sonbahar 1922’de Sovyetler Birliğinin kuruluş çalışmalarına katılır.Nerimanov,Lenin’e ve Bolşevikler Partisine inanıyordu.Yeni hükümetin ve yeni kuruluşun,yüzyıldan fazla bir süre içersinde Çarlık Rusya’sının manevi ve maddi sömürgesi olmuş memleketlere ve halklara hürriyet vereceğine inanıyordu.Azerbaycan’ı Lenin’in söylediği gibi,Şarkın kapısında örnek bir Sovyet Cumhuriyetine çevirmek istiyordu.1922’den ölümüne kadar Nerimanov Moskova’da yaşar.Bakü’den ayrılışı ,bugüne kadar anti-komünist yazarlarca Stalin’in tertiplerine bağlanmıştır1922’de Neriman Nerimanov bağımsız Cumhuriyetlerin bir çatı altında birleştirilmesi yolu ile meydana gelen SSCB’nin dört geçici Cumhurbaşkanından biri seçilir.Dr.Nerimanov Türk Kurtuluş savaşına büyük destek vermiştir. Mustafa Kemal Paşa Nerimanov’a mektup yazarak borç para istemiştir.Nerimanov ,500 kg altın göndermiş daha sonra ise Rusya ‘dan alınan 10 milyon ruble parayı Ankara’ya ulaştırmıştır.Türkiye’nin ihtiyacı olan petrol ürünlerini muntazam gönderdiği için(Lojistik açıdan) Kurtuluş savaşında sıkıntı çekilmemiştir.
Ankara’da TBMM’nin kurulduğu sıralarda Azerbaycan’da hakimiyeti sağlayan Bolşeviklerin lideri Nerimanov,TBMM ile Sovyet hükümeti arasında sağlıklı ilişkilerin kurulmasında çok önemli bir rol oynadı.Nerimanov,23 Nisan 1921’de ilk kuruluş yıldönümünde TBMM’ni hararetle selamlar.’’Yaşasın Sovyet Federasyonu ile Türkiye’nin dostluğu ‘’diye sonlandırdığı mesajın esası şöyledir:
‘’Türk halkı bağımsızlığını yok etmek isteyen düşmanlarına karşı büyük başarılar elde etti.Azerbaycan hükümeti bizimle aynı cephede savaşan Türk ordusunun kesin zaferine olan inancını bildirir.
Nerimanov 1921 Haziranında Ankara’ya Şuşa’da bulunan Kazım Karabekir Paşa üzerinden yolladığı telgrafta TBMM Başkanı Mustafa Kemal Paşa’yı Doğu Devrimi’nin Başkomutanı olarak selamlayan telgrafı Nerimanov’un Atatürk’e duyduğu büyük inancının göstergesidir.Azerbaycan hükümetinin 1921 Ağustosunda İbrahim Abliov’u Ankara’ya elçi ataması M.Kemal Paşa’yı çok memnun eder.
Kafkasya Cumhuriyetleri ile Türkiye ve Sovyetler Birliği arasında Barış anlaşması 13 Ekim 1921’de Kars’ta imzalanır.Ankara’ya kutlama telgrafları yağar. Çiçerin’den, Ordjonikidze’den, Nerimanov’dan telgraflar gelir.16 Mart 1921’de imzalanan Sovyetler Birliği-Türkiye Dostluk ve Kardeşlik Antlaşması’ndan sonra Türk Sovyet ilişkilerinde bazı sıkıntılar yaşanır.Özellikle Sovyet Dışişleri Komiseri Çiçerin’deki kafa karışıklığı sorunlar yaratır.Bekir Sami Bey’in Londra’ya gitmesi ve Fransa ile anlaşma zemini araması,Sovyetlerdeki bazı kesimlerce kuşku ile karşılanır.Moskova’ya giden Türk heyet önce Bakü’ye uğrar,Nerimanovla görüşür,Nerimanov Lenin’e yazdığı mektubu heyete verir.’’Mektupta Çiçerin’in Şark siyasetinde yanlışlar yaptığını,İngilizlere aldanıp İran’da yanıldığını ve şimdi ise Türkiye hakkında yanlışlar yapmakta olduğundan sözeder’’Nerimanovun çabası olmasaydı TBMM-SSCB Hükümetleri arasında ilişki kurulamazdı .1920’lerde Ankara –Moskova yakınlaşmasında Nerimanov’un oynadığı ,rolün önemini teslim etmek gerekir.Nerimanov ,Sovyet Devriminin lideri Lenin ile aynı zamanda sıkı dosttur.Şevket Süreyya Aydemir bu sıkı dostluk hikayesini’’Suyu Arayan Adam ‘’kitabında şöyle anlatır.’’Dr.Neriman,Azerbaycan’ın az sayıdaki aydınlarından biriydi.Ciddi,güven uyandıran bir siması vardı.İhtilal veya istila,onu Azerbaycan’ın icra komitesinin başkanlığına getirdi.Bu bir nevi,devlet reisliği demekti.
Söylendiğine göre eskiden beri Sosyalist,komünistti.Azerbaycan’ın niçin Sovyetleştirildiğini,evvela onun nutuklarından dinlemiş olduk.Dr.Neriman da diğerleri gibi sözlerine,hep Çarlar Rusya’sından başlayarak girerdi:Çar Rusya’sı zalimdi.Emperyalistti.Şoven Büyük Rusya,mazlum milletlerin haklarını,hürriyetlerini çiğniyordu.Onları ağır yumruğu altında inim inim inletiyordu.Çar zabitlerinin,memurlarının parlak üniformaları,rütbeleri halkın gözüne batıyordu.Rüşvet ,iltimas,haksızlık,milleti kasıp kavruyordu.Bir de Çarlık zamanında burjuvazi,Garp burjuvazisyle elbirliği yapıp,dünyayı taksim etmek yolunda,dünya harbini açmıştı.İşçiyi,köylüyü,cephelerde kırdırmıştı..vb.
Buraya kadar anlaşılmayacak bir şey yoktu. Ondan sonra Azerbaycan’ın,Türkistan’ın eski Rusya’yı teşkil eden bütün milletlerin kaderi birden,Rusya’yı teşkil eden bütün milletlerin kaderi birden ,Rusya’nın kaderi ile birleştiriliyordu…
Dr.Neriman,İcra komiserleri heyetinin başı görünüyordu.Bir ihtilalciden ziyade sol bir sosyalist,aydın bir politikacı hali vardı.Üzerinde,vazifesinden sıkılmışa,dizginleri elinde toplayamamışa benzeyen bir hal seziliyordu…
Dr.Neriman,kongre toplantılarında başka başka konuşuyor ve Azerbaycan’ın istiklalinden bahsediyordu:‘’Moskova’dan gelen bir yoldaş,eğer bizi anlamazsa,onu omuzlarından sarsarız.Yahut çenesinin altına şöyle vururuz(Bunu söylerken Dr.Neriman,Moskova’dan gelen yoldaşın çenesinin altına nasıl vurulacağını da eliyle gösterirdi). Dr.Neriman hakikaten bunu yapabilirmiydi?Yoksa kendinimi aldatıyordu.Bunları bilemem ama.Dr.Neriman bütün nutuklarında birkaç cümlede bir ,Lenin’le olan şahsi dostluğunu,her başı sıkıştıkça ona nasıl koştuğunu anlatıyor,Lenin’den sadece baba adıyla,iliç diye bahsediyordu….Lenin de Neriman da hiç şüphesiz kendi yollarında idealist insanlardı…Lenin’le Doktor Neriman art arda öldüler.Neriman Nerimanov 1925’te,19 Mart’ta resmi belgelerde bildirildiğine göre bir kalp krizi sonucu olarak hayatını kaybetti.Büyük bir törenle Moskova’da,Kremlin duvarları önünde,Sovyet Devletinin diğer kurucuları ile aynı yerde defn olunmuştur.Neriman Nerimanov kalemi,cerrah bıçağı ve siyasi zekası ile ,bütün hayatı boyu sevdiği halkının hizmetinde olmuştur.O Edebiyatta ve Siyasette de namuslu olmayı başarmıştır.O Rus Çarlığının insanlık dışı rejiminden kurtuluşu Komunizm’de aramıştır.Onun ölümü insanlığı aydınlatabilecek bir yıldızın kayması olmuştur.HAYDAR ALİYEV’İN NERİMAN NERİMANOVA OLAN SEVGİSİ Haydar Aliyev,Sovyet Azerbaycanı’nın tarihsel,siyasal,kültür geleneğinde Neriman Nerimanov’un siyasi mirasçısı,onun trajik hayatından ders almış bir siyasi kişilik olarak sahneye çıkmıştır.Neriman Nerimanov Sovyet Komünist Partisi merkez komite üyeliğine seçilmiştir, ama Moskova’ya,Lenin’in ölümünden bir yıl sonra Stalin-Orconikidze ikilisinin kurduğu sinsi bir tuzak gereği tasfiye edilmek için çağrılmıştı.Bunu iyi bilen Azerbaycan’ın yeni birinci sekreteri,bir yandan oyunu kurallarına göre oynarken,öte yandan da Sultan Galiyev’in Enver Paşa’ın arkadaşı bu Şarkın Milliyetçi Pantürkist Lenin’in itibarının iadesi amacıyla Azerbaycan’ın başına geçtikten iki yıl sonra büyük bir kampanya başlattı.
Aliyev de Neriman Nerimanov gibi,1976 yılında Brejnev tarafından’’Gel seni Moskova’ya alalım,terfi ettirelim’’diyerek başkente çağrılacaktı.Nerimanov’un akibetinin tersine,politbüro aday üyesi ve başbakan yardımcılığı görevlerine getirilecekti.Nerimanovu o kadar iyi incelemiş,dersler çıkarmıştı ‘ki, Brejnev’le adeta pazarlık yaparak Azerbaycan Komünist Partisi sekreterliği görevinin de devam etmesini sağlayacaktı.Nerimanov,Moskova’da geçirdiği son bir yılında Azerbaycan’la ilşkilerini kesmek zorunda kalmış,Kremlinde ki uğursuz çemberi bir türlü kıramamıştı.Aliyev aynı hataya düşmemek için,1982’de Andropov tarafından zirveye yani SBKP Politbüro üyeliğine yükseltildiğinde bile ülkesini Moskova’dan yönetmeye devam etti.
Azerbaycan Komünist Partisi birinci sekreterinin Nerimanov’un kendi öz vatanında yüceltilmesi için dev bir kampanya’ya girişmesinin ardından da,Lenin’e karşı Nerimanov’un yükseltilmesi projesi yatıyordu. Rusların Lenini’ne karşı bizim leninimiz,Azerbaycan ‘ın Türk lenini…Onun unutturulmak,tarihin karanlık odasına kilitlemek isteyen büyük imajının yeniden ortaya çıkarılması aynı zamanda Azerbaycanı sömürgeleştiren,Rusluğa karşı Azerbaycan Türklüğünün Nerimanov simgesiyle ‘’Ben ölmedim,yaşıyorum’’mesajını verecekti.
Tabii ki Aliyev bunu ustaca bir ideolojik görüntü altında sunmayı başaracak, SBKP Genel Sekreteri Brejnev’le çevresindeki Moskova’nın komünist yaşlı kurtlarını,ideologlarını Stalinin tasfiye ettiği bir Azeri Komünist liderin iadei itibarı konusunda ikna etmeyi başarcaktı.
Neriman Nerimanov,Viladimir İliç Ulyanov Lenin’le aynı yılda ,1870’de doğmuştu.1970 yılında Sovyet Politbürosu Lenin’in 100.doğum yıldönümünü büyük törenlerle kutlamak için,geniş bir program hazırlayarak yürürlüğe koydu.İşte o sırada Haydar Aliyev’in de ülkesinde Nerimanov’un 100.doğum yıldönümünü kutlama kararı alması ve ardından da bunu gerçekleştirmesi politik bir dehanın taktik bir ihtiyatlılıkla stratejik hedefe ulaşmaktaki kararlılığının XX.yy’da eşine ender rastlanabilecek örneklerinden sayılmalıdır.
Moskova Aliyevin bu kararını önce kuşku,sonra endişe ile karşıladı.Onlara göre ,Nerimanov,inanmış bir Marksist-Leninist değil,bir milliyetçi,Sultan Galiyev’in Azerbaycandaki temsilcisydi.
Aliyev , Nerimanov-Lenin ilişkisini ustaca kullanarak,ülkenin tanınmış heykeltıraşlarından Celal Karyağdı’ya projesini bizzat kendisinin hazırladığı Nerimanov’un dev bir heykelini yapmak için hemen çalışmaya başlamasını söyledi.
‘’Heykel’in boyu 26 metre olacak! ‘’diye açıkladı.Bugün Nerimanov’un heykeli Şehitler bulvarındadır.Nerimanov Bakü’ün en yüksek tepesinde Azerbaycanı seyretmektedir.Nerimanov’la 1918-1920 yılları arasındaki Bağımsız Demokratik Azerbaycan Cumhuriyetinin sembolü Mehmed Emin Resulzade,Azerbaycanın yakın tarihi boyunca iki karşıt kutup gibi konulmuşlardır ,Nerimanov gerçeği çarpıtılmış,onu bağımsızlığın düşmanı ,Sovyet Rusya’nın ajanı gibi gösretilmiştir.Oysa tarihin tanıklığı kendi tarihleriyle barışmak istemeyenleri yalanlayıp durmaktadır.Mehmed Emin Resulzade ile Nerimanov gençlik arkadaşlarıdırlar.Yüzyılın başında ikisinde de Marksizmin etkisi görülmüştür.Her ikisininde tek amacı vardı o da MÜSTAKİL AZERBAYCAN’dı.SONUÇ :Neriman Nerimanov Azerbaycan’da saygınlığını koruyan bir devlet adamıdır.Ders kitapları onu ülkenin kurucusu olarak anlatır.Azerbaycan Devletinin önderi Haydar Aliyev’in ,Dr.Neriman Nerimanov’u yüceltici sözlerine Bakü’nün her yerinde rastlanır.Ne yazık ki ülkemizde Neriman Nerimanov yeterince tanınmamış ve anlaşılmamıştır.Hatta yanlış tanınmaktadır.O iki yanlı çarpıtmaların kurbanı olmuştur.Nerimanov’un hem Azerbaycan Cumhuriyetinin kuruluşunda hem de Türkiye Azerbaycan Dostluk Köprüsünün inşasında oynadığı yaşamsal rol iki tarafın tarihçilerinin çoğu tarafından görmezden gelindi.Nerimanov’un yaşamının bilinmeyen o yıllarını araştırmak,ortaya çıkarmak nesnel bir çalışma ile ortaya çıkarılabilir.Öğretim Görevlisi Sözer AKYILDIRIM,Iğdır,10 Eylül 2018
Suyu Arayan Adam,Remzi Kitabevi-İstanbul,2011.s.129-130
Dr.Cüneyt Akalın,Kafkasya’nın Lenin’i mi?Neriman Nerimanov,makale
Kerbela Peygamberimiz Hz Muhammeddin torunu imam Hüseyinin şehit edildiği yer. Irakta ki türbenin ve şehrin ismi
Neriman,Arapça kökenli bir sözcük olup,güçlü ,kuvvetli,kudretli ,yiğit,kahraman anlamına gelmektedir.
Transkafkasya’’Kafkas dağlarının ötesindeki bölge’’anlamına gelir.Gürcistan.Ermenistan ,Azerbaycan’ ı kapsayan bölge.
Muallim,öğretmen,ilim sahibi kişi
Nadan,bilgisiz,cahil
Çetin Bayramoğlu.Bakü.wordpress.com.2011/09/28/Neriman-Nerimanov
Meşhed ,İran’da bir şehir.Peygamberimiz Hz Muhammedin torunu İmam Rıza’nın türbesinin olduğu yer.Meşhedi türbeyi ziyaret edenlere verilen isim (…..).
Afanasyan,L’Armenie,l’Azerbaidjan,La Georgie,L’Harmattan,Paris,s,18-19.(Serge Afanasyan.Ermeni Tarihçi)
Suna Aliyeva ,Işığa Giden Yol,Truva Yayınları-İstanbul,2018,s.665
Settar Han,20 Ekim 1866 Tebriz doğumlu,17 Kasım 1914 Tahran’da vefat etmiştir.Serdar-Melli (ulusal kahraman) ilan edilmiştir..1906 İran Anayasa Devriminde kilit rol oynamıştır.Tebriz halkını Muhammed Ali Şaha karşı harekete geçirmiştir.Önemli bir ulusal simgedir (……).
Tulsiram,Comintern and Iran,JNU,India,s.30,Hintli (Nepal doğumlu)yazar
Müsavat,eşitlik,denklik demektir.
Mikhail Tukhachevsky,kızıl ordunun Genel Kurmaybaşkanı.Sovyet Mareşal.1925-1928 yılları arası görev yaptı.
HYPERLINK "https://tr.wikipedia.org/wiki/Mehmed_Emin_Resulzade" https://tr.wikipedia.org/wiki/Mehmed_Emin_Resulzade 07.09.2018
Dr.Cüneyt Akalın,Kafkasya’nın lenin’i mi?Neriman Nerimanov,makale
Sovyetler Birliği döneminde birlik altında bulunan Azerbaycan,Ermenistan,Gürcistan ve TBMM arasında Kars Konferansında görüşülüp 13 Ekim 1921’de imzalanan anlaşma Kars Antlaşmasıdır.Anlaşma 20 maddeden oluşmaktadır.
Doktor Neriman ,1925’te Moskova’da hastalıktan öldü ve kendisine büyük cenaze merasimi yapıldı.Fakat bu ölüm ,hala çeşitli tefsirlere yol açar.
Suyu Arayan Adam ,Şevket Süreyya Aydemir.Remzi Kitabevi ,2011.İstanbul.s.176-177-180-181
İrfan Ülkü,Bağımsızlıktan Sonra Azerbaycan,Doğan Kitapçılık,2000,s.103-104
A.g.e s.108
1905 Rus-Japon harbinden sonra ve Ruslar’ın bu harpteki yenilgisiyle Rusya topluluğuna dahil milletler arasında başlayan milli hareketler,Azerbaycan’da da kendini göstermişti.Hatta bir aralık Ermeniler ve Türkler arasında genişçe ölçüde milli kavgalar bile olmuştu.Fakat bu hareketler,aydın sayısının azlığı ve milli hareketin yeniliği dolayısıyla milletin geniş kütlelerini içine alamadı.Zamanla milli mücadele ,dar manada bir mektep ve maarif hareketinden,yahut da şiir,edebiyat ve tiyatro sahasında(bilhassa tiyatroda)bir gelişmeden ,ibaret kaldı
Türkçe,yalnız bir halk dili olarak kalmıştı.Bu dilin ,aydınların edebiyat,tiyatro sahasındaki gayretlerine rağmen,grameri yazılamamış,kaideleri de işlenmemişti.Hatta tabii kaideler de halk arasında yayılmış olan Rusça’nın tesiri altında bozulmuştu.
Böylece genç Azerbaycanlılar,ilk milli devleti,adeta gayri milli bir zemin üstünde kuruyorlardı.Bu devlet,her şeyden önce,,kendine mili bir temel yaratmak zorundaydı.Bunun için de yeni bir milli ruh,istiklal ve hakimiyet gururu,bayrak fikri,askerlik ve savaş duygusu,vatan anlayışı ve bu vatanın sınırlarını korumak aşkı lazımdı.Bu halk kalabalığın artık bir cemaat yaşayışından çıkarıp,bir millet zihniyet ve yaşayışına götürecek her şey böyle bir zemin üstünde gelişebilirdi.Hülasa Azerbaycan aydınları ağır,çetin bir dava karşısındaydılar…
TÜRK DÜNYASININ TANINMAYAN SİMASI :
Çağdaş Türk Tarihinin en önemli simalarından birisi Neriman Nerimanov’dur.Adını duymuş olanlar da,kendisini doğru dürüst tanımamışlardır.Nerimanov Kafkasya’nın yeniden yapılandırılmasında büyük sorumluluk üstlenmiştir.Nerimanov iki yanlı çarpıtmaların kurbanı olmuştur.Kimi onu milliyetçilikle suçlamış,milliyetçiler ise onu Moskova yanlısı bir Bolşevik olarak görmüşlerdir.Nerimanov’un Azerbaycan Cumhuriyetinin kuruluşunda,Türkiye ile Azerbaycan arasında oynadığı yaşamsal rol iki tarafın tarihçileri tarafından da görmezden gelinmiştir.Kimi Sovyet kaynakları,onu salt bir yazar,bir aydın olarak tanıttılar,oynadığı özgün rolü görmezden geldiler.1925 yılında genç yaşta ölümü,sonraki yıllarda ‘’Sovyet ‘’ ya da diğer bir ifade ile ‘’Stalin’’ tertibi olarak sunuldu.Bu anlatım,Azerbaycan Musavatçıların da,anti –Sovyet Liberallerin de işine geldi.Kafkasya’nın büyük evladının mirası uçuruma atıldı,tarihin derinliklerine gömülmek istendi.
BİLGE KİŞİ :NERİMAN NERİMANOV KİMDİR ?
14 Nisan 1870’de Tiflis’te doğdu.Babası Kerbelayı (Kerbela)Necef,annesi Helime hanımdır. Neriman’ın adını taşıdığı dedesi Neriman Allahverdibey XIX.yy.tüm Transkafkaz’da,tanınan bir müzisyendi.Geleceğin yazarı,ilk tahsilini mollahanede almış,daha sonra ise Rus dilinde eğitim veren ilkokula devam etmişti.1882’de Tranzkafkaz Müellimler Seminariyası (öğretmen okulu) nezdindeki ilkokula dahil olmuş,1885-1886’da öğretmen okulunun hazırlık okulunda okumuş,1890 yılında tahsilini bitirmiştir.Öğretmen okulu yılları Neriman Nerimanov’un çağdaş düşünceli ve kültürlü bir insan olarak yetişmesinde büyük rol oynamıştır.1890-1891 yıllarında,Gürcistan’da Azeri Türkleri’nin yaşadığı Borçalı bölgesinin Kızıhacılı köyünde öğretmen olarak çalışmış,şahidi olduğu olaylar karşısında,ilk eseri olan Nadanlık,dramasını yazmıştır.1891 yılında hızlı bir gelişme dönemine giren Bakü’ye göç eder.Bakü’de orta mektep’te Azeri Türkçesi öğretmeni olarak çalışır.Burada şehrin kültür ve eğitim hayatına oldukça faal şekilde katılmıştır.1894 ‘de Bakü’de ilk Türk okuma salonunu kurmuş’’Şamdan Bey’’1895,’’Nadir Şah’’1899 gibi dram eserlerini,’’Bahadır ve Sona’’1896 romanını yazmıştır.Çalıştığı okulda yabancı öğrenciler için ‘’Türk Dilinin Mühteser(kısa)Grameri’’ kitabını yayınlatmıştı.’’Şamdan Bey’’ piyesinde ahlaki konular ele alındığı halde,’’Nadir Şah’’dramında yazar,tarihe müracaat etmiş,ülkesinde büyük ıslahatlar yapan,kültürün çağdaşlaşmanın peşinde koşan,devlet yönetiminde halkın etkisini ön plana çıkaran bir hükümdar tipi çizmiştir.Böyle bir hükümdar tipini edebiyata ve sahneye getirmekle yazar,kitlelere adil yöneticinin nasıl olduğunu göstermek istemiştir.
Neriman Nerimanov 1902 yılında Odessa’nın ünlü Novorssiysk Üniversitesinin tıp fakültesine girer.Fakültenin en çalışkan öğrencisi olur.Üniversitede yaşanan devrimci olaylar nedeniyle,Nerimanov Bakü’ye dönerek,şehir hastanesinde çalışır.Bu dönem Hayat ve İrşad gazetelerinde yazıları yayınlanır.Bakü’nün sosyal hayatına katılır.Bakü’de 1906 ‘da ‘’Tıp ve İslam ‘’kitabını bitirir ve yayınlar.1906 yılı sonunda Odessa’ya döner,yeniden açılan üniversitede iki yıl daha okuyarak tıp tahsilini bitirir.Bakü’ye döner.
KAFKASYA’DA BİR İLK :HÜMMET PARTİSİ
1905 Devrimi sonrası doğan liberal ortamdan yararlanan Azeri Burjuvazisi anayasal Müslüman bir parti kurdu. Haşim Vezirov,Ahmet Ağaoğlu,Ali Merdan Topçubaşov (Hayat Dergisi Çevresi) yerel özerklik talep ediyorlar,Rusya’dan göçün (Rus göçünün) durdurulmasını istiyorlardı.Hümmet ,Bakü,Lenkeran,Tiflis,Don Havzası,Harkov gibi şehirlerde örgütlenmeye başladı.Çar baskısından kaçan Kafkasyalılar,Anayasa rüzgarlarının estiği İran’a sığınıyorlardı.
1905 Devrimi öncesi Azeri Türkleri, gelişmelere ayak uyduramamışlardı. Petrol gelirleri Ermeni, Gürcü ve diğer milletlere gitmekteydi.
1905 Devriminde Çar’ın yayınladığı bildirge yurttaşlara kimi liberal haklar tanıyınca, Azeri burjuva unsurlar ve aydınlar, bu haklardan yararlanarak Müslüman bir parti kurmanın arayışı içine girdiler. Haşim Vezirov,Ahmet Ağaoğlu,Ali Merdan Topçubaşov yayınladıkları Hayat dergisinde Rusya’dan göçün durmasını istiyor,yerel özerklik taleplerini dile getiriyorlardı.Dönemin Sosyalist düşüncelerinden etkilenen Abbas Kerimzade,Efendiyev,HK Hacinsky ve Mehmet Emin Resulzade gibi aydınlar Rus-Sosyal Demaokrat İşçi Partisi’nin Bakü Örgütü’ne katıldılar.Fakat bir yıl sonra bu örgütten ayrılarak Sosyal Demokrat Müslüman Parti’yi yani Hümmet’i kurmak üzere harekete geçtiler.
Nerimanov 1905 Nisanında Odesa’dan Bakü’ye geldi. Hükümet her türlü gösteriyi yasaklamıştı,ancak halk hareketi gelişiyordu.
Nerimanov ve Meşhedi Azizbekov,Hümmet Partisi’ne katıldıktan sonra,halka okuma yazma öğretme gibi toplumsal-eğitsel çalışmalara,grev ve hükümet karşıtı gösterileri örgütlemeye giriştiler.
15 Mayıs 1905’de Bakü’de Müslüman Öğretmenler I. Kurultayı toplanır. Toplantıya öncülük edenler arasında Hasan Zerdabi bey,Hacı Zeynelabidin Tağıyev,Mahmut Bey Mahmudbeyov,Rehile Hanım Hacıbababeyova,N.Nerimanov ve Nicat Cemiyeti üyeleri katılırlar.Nerimanov öğretmenleri devrimci mücadele içinde yer almaya çağırdı.Azerbaycandaki öğretmenlerin ana dilde Türkçe eğitim vermelerini istedi.Hükümetle arayı bozmak istemeyen liberal aydınlar bu yöndeki taleplere kulak tıkadılar.Kurultay Nerimanov’un arkasında durdu.Hümmet ,Müslüman kitleleri aydınlatmaya yöneldi;hükümet karşıtı grevlere katıldı ama İslam karşıtı tutum almamaya özen gösterdi.
Çar’ın baskısı 1907’de Kafkasya’lı devrimcilerin üzerine çekti.Nerimanov,Efendiyev ve diğerleri tutuklandı.Müslümanların önderlerinden Mehmet Emin Resulzade İran’a sığındı,oradan Türkiye’ye sığındı.
Nerimanov Tiflis’de doktor olarak çalışırken Settar Han ’ın birliklerine silah ve gönüllüler sağlamıştır.Tiflis’teki 4 komünist lider M.Saıkov,Y.Rızayev,M.Mahmud ve G.Akmundov İran’a silah ve gönüllü yolladılar.
Nerimanov o sıralarda İran devrimi ile yakından ilgileniyordu.Sosyal Demokrat Hümmet Partisinin başkanlığını yürütüyor aynı zamanda,İran’da Sosyal Demokrat partiyi kurma işinde Haydar Emoğlu ve Ali Mosyo’ya yardım ediyordu.İran Sosyal Demokrat partisinin kurucuları arasında petrol işçileri de bulunuyordu.
Bolşevik partisi 6.Kongresi(1919) Hümmet’i Müslümanlar arasında örgütlü ilk sosyal demokrat örgüt saymıştır.Hümmet gurubu tarafından çıkartılan Molla Nasruddin dergisi,İran’da Kaçar Hanedanına karşı mücadelenin örgütlenmesinde büyük rol oynamıştır.
BAKÜ KOMÜNÜ 1918
Nerimanov 1918 Martında Bakü Kent Sovyetine halk komiseri tayin edilir.Bolşevikler Kafkas Cumhuriyetlerinin bağımsızlık ilan etmelerini Sovyet davasına ihanet kabul ettiler.Duma’yı dağıttıktan sonra,yerine Bakü Komünü (İşçi - Köylü ve Aydınların önderliğinde) kurulur. Bolşevikler 25 Kasım 1918’de kendi hükümetlerini kurmaya karar verdiler.
1918 yılında Bolşevik Devrimini sonrasında ortaya çıkan otorite boşluğunda M.Emin Resulzade 28 Mayıs 1918 ‘de Azerbaycan’ın bağımsızlığını ilan etmiş,ardından Azerbaycan Milli Konseyi’nin başkanı olmuştu.
30 Ekim 1918’de imzalanan Mondros Mütarekesi’ne göre Osmanlı Devleti’nin savaştan önceki sınırlarına çekilmesi gerektiğinden Kafkas İslam Ordusu 16 Kasım’da Bakü’yü terk etti.Türk ordusunun Azerbaycan’dan çekilmesi 15 Aralık 1918’de tamamlandı.
Türk ordusunun Bakü’yü terk etmesinden sonra Bolşevikler yeniden örgütlendiler.1918 Aralığında bir geçici büro kurdular.
Kafkasya’yı işgal eden İngiliz Generali W.Thompson ‘unun birlikleri Bakü Petrol bölgesini ele geçirdi.İngilizler Ağustos Eylül 1919’da Kafkasya’dan kıuvvetlerini çektiler.Yalnızca Batum’da birtakım birlikler kaldı.
Mart 1920 sonlarında kuzeyden gelen Kızılordu birliklerinin yaptığı basınç üzerine Hümmet Partisi Komünist Partisine katıldı.Kızılordu birlikleri 1 Nisan 1920’de Bakü’nün kuzeyinde toplandılar.Musavat Hükümetinin istifa ettiğini ve yerini komünistlere bıraktığını öğrenen Nerimanov,Lenin’in talimatı ile 20 Nisan 1920’de Baküye gitti.Musavat iktidarı yıkıldı,siyasal otorite Nerimanov’un başını çektiği Azerbaycan Geçici Askeri Devrim Komitesi’nin eline geçti.(Azrevkom). Mikhail Tukaçevsky Kızılordu’ya 21 Nisan’da saldırıya geçme emrini verdi.Bakü’ye gizlice sızan Kızıllar içeride ayaklanma başlattılar.Sovyet Kızılordu’su 27 Nisan 1920’de Azerbaycan topraklarını işgale başladılar.İşgal sonrası tutuklanarak hapse atılan Mehmed Emin Resulzade idam cezasına çarptırılır.1922 yılında Josef Stalinin isteği ile cezası ,idamdan,sürgüne çevrilir.
Azerbaycan Devrimci Asker Komitesi-Azerkom-bir gün önce Astrahan’dan gelen Nerimanov başkanlığında toplandı.Kızılordu Bakü’ye ilerlediği sırada Azerbaycan Komünist Partisi bir bildiri yayımlıyarak Musavat İktidarının yıkıldığını,yetkilerin Nerimanov başkanlığındaki Azerbaycan Geçici Askeri Komitesine geçtiğini ilan etti.28 Nisan 1920’de Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti ilan edildi.
Azerbaycan SSC’nin kurulmasının ardından,geçmişte kalan sorunlar üzerinde tarafları uzlaştırmak,yaraları sarmak ve barış anlaşmaları yapmak büyük ve çok sabırlı bir çabayı gerektiriyordu.Nerimanov bir yandan bu sorunları çözmeye,yaraları sarmaya çalışırken öte yandan ülkesinin Nahçivan’da ,Dağlık Karabağ’da ve öteki yerlere de hakkını vermeye çalışıyordu.Özellikle Moskova’ya kayıtsız şartsız bağlılık içinde olan Karayev-Hüseyinov gurubunun Karabağın Ermenilere verilmesi konusundaki sert muhalefeti ile karşılaşır ve onlara gereken cevabı verir.
Ermenilerin 1920 Sonbaharından itibaren Batılıların kendilerine yardım edemeyeceklerini saptamaları üzerine Rusya ile yakınlaşma siyaseti gütmeye başlarlar.Barış/hak arayışını bu çerçevede sürdüren Dr. Nerimanov bir yandan sahip olduğu evrensel değerlere sıkı sıkıya bağlı kalırken,öte yandan kendi milletinin hakkını kararlılıkla savunduğu,bir çok eski mücadele arkadaşının yalpaladığı koşullarda hak bildiği yoldan ısrarla yürüdüğünü vurgulamak gerekir.
1922’ye kadar Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Başkanlığını sürdüren Nerimanov,1922’de Transkafkasya Sovyet Cumhuriyeti’nin kurulması çalışmalarına önderlik eder. Sonbahar 1922’de Sovyetler Birliğinin kuruluş çalışmalarına katılır.Nerimanov,Lenin’e ve Bolşevikler Partisine inanıyordu.Yeni hükümetin ve yeni kuruluşun,yüzyıldan fazla bir süre içersinde Çarlık Rusya’sının manevi ve maddi sömürgesi olmuş memleketlere ve halklara hürriyet vereceğine inanıyordu.Azerbaycan’ı Lenin’in söylediği gibi,Şarkın kapısında örnek bir Sovyet Cumhuriyetine çevirmek istiyordu.1922’den ölümüne kadar Nerimanov Moskova’da yaşar.Bakü’den ayrılışı ,bugüne kadar anti-komünist yazarlarca Stalin’in tertiplerine bağlanmıştır1922’de Neriman Nerimanov bağımsız Cumhuriyetlerin bir çatı altında birleştirilmesi yolu ile meydana gelen SSCB’nin dört geçici Cumhurbaşkanından biri seçilir.Dr.Nerimanov Türk Kurtuluş savaşına büyük destek vermiştir. Mustafa Kemal Paşa Nerimanov’a mektup yazarak borç para istemiştir.Nerimanov ,500 kg altın göndermiş daha sonra ise Rusya ‘dan alınan 10 milyon ruble parayı Ankara’ya ulaştırmıştır.Türkiye’nin ihtiyacı olan petrol ürünlerini muntazam gönderdiği için(Lojistik açıdan) Kurtuluş savaşında sıkıntı çekilmemiştir.
Ankara’da TBMM’nin kurulduğu sıralarda Azerbaycan’da hakimiyeti sağlayan Bolşeviklerin lideri Nerimanov,TBMM ile Sovyet hükümeti arasında sağlıklı ilişkilerin kurulmasında çok önemli bir rol oynadı.Nerimanov,23 Nisan 1921’de ilk kuruluş yıldönümünde TBMM’ni hararetle selamlar.’’Yaşasın Sovyet Federasyonu ile Türkiye’nin dostluğu ‘’diye sonlandırdığı mesajın esası şöyledir:
‘’Türk halkı bağımsızlığını yok etmek isteyen düşmanlarına karşı büyük başarılar elde etti.Azerbaycan hükümeti bizimle aynı cephede savaşan Türk ordusunun kesin zaferine olan inancını bildirir.
Nerimanov 1921 Haziranında Ankara’ya Şuşa’da bulunan Kazım Karabekir Paşa üzerinden yolladığı telgrafta TBMM Başkanı Mustafa Kemal Paşa’yı Doğu Devrimi’nin Başkomutanı olarak selamlayan telgrafı Nerimanov’un Atatürk’e duyduğu büyük inancının göstergesidir.Azerbaycan hükümetinin 1921 Ağustosunda İbrahim Abliov’u Ankara’ya elçi ataması M.Kemal Paşa’yı çok memnun eder.
Kafkasya Cumhuriyetleri ile Türkiye ve Sovyetler Birliği arasında Barış anlaşması 13 Ekim 1921’de Kars’ta imzalanır.Ankara’ya kutlama telgrafları yağar. Çiçerin’den, Ordjonikidze’den, Nerimanov’dan telgraflar gelir.16 Mart 1921’de imzalanan Sovyetler Birliği-Türkiye Dostluk ve Kardeşlik Antlaşması’ndan sonra Türk Sovyet ilişkilerinde bazı sıkıntılar yaşanır.Özellikle Sovyet Dışişleri Komiseri Çiçerin’deki kafa karışıklığı sorunlar yaratır.Bekir Sami Bey’in Londra’ya gitmesi ve Fransa ile anlaşma zemini araması,Sovyetlerdeki bazı kesimlerce kuşku ile karşılanır.Moskova’ya giden Türk heyet önce Bakü’ye uğrar,Nerimanovla görüşür,Nerimanov Lenin’e yazdığı mektubu heyete verir.’’Mektupta Çiçerin’in Şark siyasetinde yanlışlar yaptığını,İngilizlere aldanıp İran’da yanıldığını ve şimdi ise Türkiye hakkında yanlışlar yapmakta olduğundan sözeder’’Nerimanovun çabası olmasaydı TBMM-SSCB Hükümetleri arasında ilişki kurulamazdı .1920’lerde Ankara –Moskova yakınlaşmasında Nerimanov’un oynadığı ,rolün önemini teslim etmek gerekir.Nerimanov ,Sovyet Devriminin lideri Lenin ile aynı zamanda sıkı dosttur.Şevket Süreyya Aydemir bu sıkı dostluk hikayesini’’Suyu Arayan Adam ‘’kitabında şöyle anlatır.’’Dr.Neriman,Azerbaycan’ın az sayıdaki aydınlarından biriydi.Ciddi,güven uyandıran bir siması vardı.İhtilal veya istila,onu Azerbaycan’ın icra komitesinin başkanlığına getirdi.Bu bir nevi,devlet reisliği demekti.
Söylendiğine göre eskiden beri Sosyalist,komünistti.Azerbaycan’ın niçin Sovyetleştirildiğini,evvela onun nutuklarından dinlemiş olduk.Dr.Neriman da diğerleri gibi sözlerine,hep Çarlar Rusya’sından başlayarak girerdi:Çar Rusya’sı zalimdi.Emperyalistti.Şoven Büyük Rusya,mazlum milletlerin haklarını,hürriyetlerini çiğniyordu.Onları ağır yumruğu altında inim inim inletiyordu.Çar zabitlerinin,memurlarının parlak üniformaları,rütbeleri halkın gözüne batıyordu.Rüşvet ,iltimas,haksızlık,milleti kasıp kavruyordu.Bir de Çarlık zamanında burjuvazi,Garp burjuvazisyle elbirliği yapıp,dünyayı taksim etmek yolunda,dünya harbini açmıştı.İşçiyi,köylüyü,cephelerde kırdırmıştı..vb.
Buraya kadar anlaşılmayacak bir şey yoktu. Ondan sonra Azerbaycan’ın,Türkistan’ın eski Rusya’yı teşkil eden bütün milletlerin kaderi birden,Rusya’yı teşkil eden bütün milletlerin kaderi birden ,Rusya’nın kaderi ile birleştiriliyordu…
Dr.Neriman,İcra komiserleri heyetinin başı görünüyordu.Bir ihtilalciden ziyade sol bir sosyalist,aydın bir politikacı hali vardı.Üzerinde,vazifesinden sıkılmışa,dizginleri elinde toplayamamışa benzeyen bir hal seziliyordu…
Dr.Neriman,kongre toplantılarında başka başka konuşuyor ve Azerbaycan’ın istiklalinden bahsediyordu:‘’Moskova’dan gelen bir yoldaş,eğer bizi anlamazsa,onu omuzlarından sarsarız.Yahut çenesinin altına şöyle vururuz(Bunu söylerken Dr.Neriman,Moskova’dan gelen yoldaşın çenesinin altına nasıl vurulacağını da eliyle gösterirdi). Dr.Neriman hakikaten bunu yapabilirmiydi?Yoksa kendinimi aldatıyordu.Bunları bilemem ama.Dr.Neriman bütün nutuklarında birkaç cümlede bir ,Lenin’le olan şahsi dostluğunu,her başı sıkıştıkça ona nasıl koştuğunu anlatıyor,Lenin’den sadece baba adıyla,iliç diye bahsediyordu….Lenin de Neriman da hiç şüphesiz kendi yollarında idealist insanlardı…Lenin’le Doktor Neriman art arda öldüler.Neriman Nerimanov 1925’te,19 Mart’ta resmi belgelerde bildirildiğine göre bir kalp krizi sonucu olarak hayatını kaybetti.Büyük bir törenle Moskova’da,Kremlin duvarları önünde,Sovyet Devletinin diğer kurucuları ile aynı yerde defn olunmuştur.Neriman Nerimanov kalemi,cerrah bıçağı ve siyasi zekası ile ,bütün hayatı boyu sevdiği halkının hizmetinde olmuştur.O Edebiyatta ve Siyasette de namuslu olmayı başarmıştır.O Rus Çarlığının insanlık dışı rejiminden kurtuluşu Komunizm’de aramıştır.Onun ölümü insanlığı aydınlatabilecek bir yıldızın kayması olmuştur.HAYDAR ALİYEV’İN NERİMAN NERİMANOVA OLAN SEVGİSİ Haydar Aliyev,Sovyet Azerbaycanı’nın tarihsel,siyasal,kültür geleneğinde Neriman Nerimanov’un siyasi mirasçısı,onun trajik hayatından ders almış bir siyasi kişilik olarak sahneye çıkmıştır.Neriman Nerimanov Sovyet Komünist Partisi merkez komite üyeliğine seçilmiştir, ama Moskova’ya,Lenin’in ölümünden bir yıl sonra Stalin-Orconikidze ikilisinin kurduğu sinsi bir tuzak gereği tasfiye edilmek için çağrılmıştı.Bunu iyi bilen Azerbaycan’ın yeni birinci sekreteri,bir yandan oyunu kurallarına göre oynarken,öte yandan da Sultan Galiyev’in Enver Paşa’ın arkadaşı bu Şarkın Milliyetçi Pantürkist Lenin’in itibarının iadesi amacıyla Azerbaycan’ın başına geçtikten iki yıl sonra büyük bir kampanya başlattı.
Aliyev de Neriman Nerimanov gibi,1976 yılında Brejnev tarafından’’Gel seni Moskova’ya alalım,terfi ettirelim’’diyerek başkente çağrılacaktı.Nerimanov’un akibetinin tersine,politbüro aday üyesi ve başbakan yardımcılığı görevlerine getirilecekti.Nerimanovu o kadar iyi incelemiş,dersler çıkarmıştı ‘ki, Brejnev’le adeta pazarlık yaparak Azerbaycan Komünist Partisi sekreterliği görevinin de devam etmesini sağlayacaktı.Nerimanov,Moskova’da geçirdiği son bir yılında Azerbaycan’la ilşkilerini kesmek zorunda kalmış,Kremlinde ki uğursuz çemberi bir türlü kıramamıştı.Aliyev aynı hataya düşmemek için,1982’de Andropov tarafından zirveye yani SBKP Politbüro üyeliğine yükseltildiğinde bile ülkesini Moskova’dan yönetmeye devam etti.
Azerbaycan Komünist Partisi birinci sekreterinin Nerimanov’un kendi öz vatanında yüceltilmesi için dev bir kampanya’ya girişmesinin ardından da,Lenin’e karşı Nerimanov’un yükseltilmesi projesi yatıyordu. Rusların Lenini’ne karşı bizim leninimiz,Azerbaycan ‘ın Türk lenini…Onun unutturulmak,tarihin karanlık odasına kilitlemek isteyen büyük imajının yeniden ortaya çıkarılması aynı zamanda Azerbaycanı sömürgeleştiren,Rusluğa karşı Azerbaycan Türklüğünün Nerimanov simgesiyle ‘’Ben ölmedim,yaşıyorum’’mesajını verecekti.
Tabii ki Aliyev bunu ustaca bir ideolojik görüntü altında sunmayı başaracak, SBKP Genel Sekreteri Brejnev’le çevresindeki Moskova’nın komünist yaşlı kurtlarını,ideologlarını Stalinin tasfiye ettiği bir Azeri Komünist liderin iadei itibarı konusunda ikna etmeyi başarcaktı.
Neriman Nerimanov,Viladimir İliç Ulyanov Lenin’le aynı yılda ,1870’de doğmuştu.1970 yılında Sovyet Politbürosu Lenin’in 100.doğum yıldönümünü büyük törenlerle kutlamak için,geniş bir program hazırlayarak yürürlüğe koydu.İşte o sırada Haydar Aliyev’in de ülkesinde Nerimanov’un 100.doğum yıldönümünü kutlama kararı alması ve ardından da bunu gerçekleştirmesi politik bir dehanın taktik bir ihtiyatlılıkla stratejik hedefe ulaşmaktaki kararlılığının XX.yy’da eşine ender rastlanabilecek örneklerinden sayılmalıdır.
Moskova Aliyevin bu kararını önce kuşku,sonra endişe ile karşıladı.Onlara göre ,Nerimanov,inanmış bir Marksist-Leninist değil,bir milliyetçi,Sultan Galiyev’in Azerbaycandaki temsilcisydi.
Aliyev , Nerimanov-Lenin ilişkisini ustaca kullanarak,ülkenin tanınmış heykeltıraşlarından Celal Karyağdı’ya projesini bizzat kendisinin hazırladığı Nerimanov’un dev bir heykelini yapmak için hemen çalışmaya başlamasını söyledi.
‘’Heykel’in boyu 26 metre olacak! ‘’diye açıkladı.Bugün Nerimanov’un heykeli Şehitler bulvarındadır.Nerimanov Bakü’ün en yüksek tepesinde Azerbaycanı seyretmektedir.Nerimanov’la 1918-1920 yılları arasındaki Bağımsız Demokratik Azerbaycan Cumhuriyetinin sembolü Mehmed Emin Resulzade,Azerbaycanın yakın tarihi boyunca iki karşıt kutup gibi konulmuşlardır ,Nerimanov gerçeği çarpıtılmış,onu bağımsızlığın düşmanı ,Sovyet Rusya’nın ajanı gibi gösretilmiştir.Oysa tarihin tanıklığı kendi tarihleriyle barışmak istemeyenleri yalanlayıp durmaktadır.Mehmed Emin Resulzade ile Nerimanov gençlik arkadaşlarıdırlar.Yüzyılın başında ikisinde de Marksizmin etkisi görülmüştür.Her ikisininde tek amacı vardı o da MÜSTAKİL AZERBAYCAN’dı.SONUÇ :Neriman Nerimanov Azerbaycan’da saygınlığını koruyan bir devlet adamıdır.Ders kitapları onu ülkenin kurucusu olarak anlatır.Azerbaycan Devletinin önderi Haydar Aliyev’in ,Dr.Neriman Nerimanov’u yüceltici sözlerine Bakü’nün her yerinde rastlanır.Ne yazık ki ülkemizde Neriman Nerimanov yeterince tanınmamış ve anlaşılmamıştır.Hatta yanlış tanınmaktadır.O iki yanlı çarpıtmaların kurbanı olmuştur.Nerimanov’un hem Azerbaycan Cumhuriyetinin kuruluşunda hem de Türkiye Azerbaycan Dostluk Köprüsünün inşasında oynadığı yaşamsal rol iki tarafın tarihçilerinin çoğu tarafından görmezden gelindi.Nerimanov’un yaşamının bilinmeyen o yıllarını araştırmak,ortaya çıkarmak nesnel bir çalışma ile ortaya çıkarılabilir.Öğretim Görevlisi Sözer AKYILDIRIM,Iğdır,10 Eylül 2018
Suyu Arayan Adam,Remzi Kitabevi-İstanbul,2011.s.129-130
Dr.Cüneyt Akalın,Kafkasya’nın Lenin’i mi?Neriman Nerimanov,makale
Kerbela Peygamberimiz Hz Muhammeddin torunu imam Hüseyinin şehit edildiği yer. Irakta ki türbenin ve şehrin ismi
Neriman,Arapça kökenli bir sözcük olup,güçlü ,kuvvetli,kudretli ,yiğit,kahraman anlamına gelmektedir.
Transkafkasya’’Kafkas dağlarının ötesindeki bölge’’anlamına gelir.Gürcistan.Ermenistan ,Azerbaycan’ ı kapsayan bölge.
Muallim,öğretmen,ilim sahibi kişi
Nadan,bilgisiz,cahil
Çetin Bayramoğlu.Bakü.wordpress.com.2011/09/28/Neriman-Nerimanov
Meşhed ,İran’da bir şehir.Peygamberimiz Hz Muhammedin torunu İmam Rıza’nın türbesinin olduğu yer.Meşhedi türbeyi ziyaret edenlere verilen isim (…..).
Afanasyan,L’Armenie,l’Azerbaidjan,La Georgie,L’Harmattan,Paris,s,18-19.(Serge Afanasyan.Ermeni Tarihçi)
Suna Aliyeva ,Işığa Giden Yol,Truva Yayınları-İstanbul,2018,s.665
Settar Han,20 Ekim 1866 Tebriz doğumlu,17 Kasım 1914 Tahran’da vefat etmiştir.Serdar-Melli (ulusal kahraman) ilan edilmiştir..1906 İran Anayasa Devriminde kilit rol oynamıştır.Tebriz halkını Muhammed Ali Şaha karşı harekete geçirmiştir.Önemli bir ulusal simgedir (……).
Tulsiram,Comintern and Iran,JNU,India,s.30,Hintli (Nepal doğumlu)yazar
Müsavat,eşitlik,denklik demektir.
Mikhail Tukhachevsky,kızıl ordunun Genel Kurmaybaşkanı.Sovyet Mareşal.1925-1928 yılları arası görev yaptı.
HYPERLINK "https://tr.wikipedia.org/wiki/Mehmed_Emin_Resulzade" https://tr.wikipedia.org/wiki/Mehmed_Emin_Resulzade 07.09.2018
Dr.Cüneyt Akalın,Kafkasya’nın lenin’i mi?Neriman Nerimanov,makale
Sovyetler Birliği döneminde birlik altında bulunan Azerbaycan,Ermenistan,Gürcistan ve TBMM arasında Kars Konferansında görüşülüp 13 Ekim 1921’de imzalanan anlaşma Kars Antlaşmasıdır.Anlaşma 20 maddeden oluşmaktadır.
Doktor Neriman ,1925’te Moskova’da hastalıktan öldü ve kendisine büyük cenaze merasimi yapıldı.Fakat bu ölüm ,hala çeşitli tefsirlere yol açar.
Suyu Arayan Adam ,Şevket Süreyya Aydemir.Remzi Kitabevi ,2011.İstanbul.s.176-177-180-181
İrfan Ülkü,Bağımsızlıktan Sonra Azerbaycan,Doğan Kitapçılık,2000,s.103-104
A.g.e s.108
